Ibn Qayyim

Menghuraikan falsafah ekonomi Islam.
Ibn Qayyim al-Jawziyyah (691/1292 - 751/1350) bukanlah tokoh yang asing dalam
kalangan orang Islam, tetapi ramai yang tidak tahu pemikiran dan sumbangannya
dalam falsafah ekonomi Islam. Ibn Qayyim banyak membincangkan konsep kekayaan
dan kemiskinan, ekonomi dan zakat, konsep faedah, riba al-fadi dan riba al-nasiiah,
dan mekanisme pasaran.
Ibn Qayyim atau nama asalnya Shams al-Din Abu 'Abd Allah Muhammad bin Abu
Bakr bin Sa'ad, lahir pada 7 Safar 691H bersamaan 9 Januari 1292M di Damsyik.
Beliau meninggal dunia pada tahun 751H/1350M ditempat yang sama. Beliau
dibesarkan dalam keluarga yang mementingkan ilmu pengetahuan. Ayahnya
merupakan guru pertama yang mengajar Ibn Qayyim tentang ilmu-ilmu asas Islam
termasuk ilmu al-fara'id.
Sebenarnya, beliau telah menuntut pelbagai bidang pengajian dengan beberapa orang
ulama terkenal pada waktu remajanya. Antara guru beliau ialah Qadi Sulayman bin
Hamzah (711H/1311M), Shaykh Abu Bakr (718H/1318M), al-Majd al-Tunisi (718
H), Abu al-Fath al-Ba'li (709H), al- Saffi al-Hindi (715H), al-Taqi al-Sulayman, Abu
Bakr bin 'Abd al-Da'im (718H), Abu Basr bin al-Shirazi (723H), 'Isa al-Mut'im
(719H), Isma'il Maktum (716H), dan Ibn Taymiyyah (661 - 728/1263 - 1328).
Antara bidang pengajian yang dipelajari daripada mereka ialah tafsir al-Quran, hadith,
usul al-fiqh, dan fiqh. Kesungguhan dan ketekunan Ibn Qayyim mempelajari ilmu dan
pelbagai bidang, akhirnya menjadikan beliau terkenal sebagai seorang tokoh dalam
bidang fiqh, usul al-fiqh, tafsir, bahasa Arab, ilmu kalam, dan hadith. Malah menurut
Ibn 'Imad, Ibn Qayyim merupakan seorang yang alim dalam bidang tasawuf.
Ibn Qayyim sangat terkenal sebagai seorang tokoh ilmuwan pada zamannya dan dapat
menguasai pelbagai bidang ilmu. Beliau merupakan salah seorang faqih yang
mempunyai autoriti dalam Mazhab Hambali. Ada sesetengah Ulama Sufi
menggelarkannya sebagai sufi agong. Beliau juga mempunyai personaliti dan peribadi
yang baik yang amat sukar ditandingi oleh orang lain yang semasa dengannya. Ibn
Kathir (774H/1373M), salah seorang anak muridnya pernah menyatakan bahawa Ibn
Qayyim kuat beribadat dan peribadinya disukai oleh orang ramai pada waktu itu.
Antara lain Ibn Kathir menulis, "Aku tidak pernah melihat pada zaman kami ini,
orang yang kuat beribadat seperti Ibn Qayyim. Apabila sembahyang, sembahyangnya
begitu lama. Beliau memanjang rukuknya dan juga sujudnya."
Selaku seorang ulama yang terkenal, Ibn Qayyim telah didampingi oleh ramai orang
yang berguru dan mempelajari pelbagai bidang ilmu dengannya. Antara anak
muridnya yang masyhur ialah Ibn Kathir tokoh dalam ilmu hadith dan sejarah, Zayn
al-Din Ibn Rajab al- Hambali (795H/1397M) seorang tokoh dalam Mazhab Hambali,
dan Ibn Hajar al-'Asqalani (852H/1449M) seorang tokoh hadith yang tidak asing lagi.
Menurut penyelidikan Dr. 'Iwad Allah Jad Hijazi penulisan Ibn Qayyim dalam
pelbagai bidang ilmu pengetahuan berjumlah 66 buah. Penulisan itu ada yang berjilidjilid,
ada yang tebal dan ada yang kecil serta ringkas. Dalam bidang tafsir Ibn Qayyim
menulis Kitab al'Tibyan fi Iqsam al'Qur'an, Tafsir al Muuawwizatayn, Tafsir Surah
al'Fatihah yang terdapat di awal Kitab Madarij al-Salikin, dan lain-lain lagi.
Dalam bidang Hadith, Ibn Qayyim menulis kitab-kitab seperti Tahdhib al-Siman oleh
Abu Dawud, al-Wabilal Sayyab min al-Kalam al-Tayyib, dan sebagainya. Dalam
bidang Fiqh dan Usul Fiqh beliau menyumbangkan kitab-kitab seperti, Ilam al-
Muwaqqi'in 'an Rabb al-'Alarum, al-Turuq al-Hukmiyyah fi al-Siyysah al-Shar'iyyah,
al-Solah wa Ahkam Tariqiha, Tuhfah al-Mawdud biAhkam al-Mawlud, Bayan al-
Dalil "An Istighna" al-Musabaqah 'an al-Tahlil, al-Tahlil Fima Yaaill wa Yaarum min
Libas al-Harir, dan sebagainya.
Dalam bidang tasawuf Ibn Qayyim menulis yang antaranya, kitab-kitab Madarij al-
Salikin, Rawdah. al-Muhibbin wa Nuzhah ai-Mushtaqin, al-Fawa'id li Ibn Qayyim,
'Uddah al-Sabirin wa Dhakhirah al-Shakirin, Taraq al-Hijratayn wa Bab al-
Sa'adatayn, dan sebagainya. Dalam bidang kalam dan falsafah Ibn Qayyim menulis
beberapa kitab seperti, Shifa' a-'Alil fi Masa'il al-Qada' wa Al-Qadar wa al-hikmah wa
al-Ta'lil, Kitab al-Ruh, Hadi al-Arwah ila Bilad al-Afrah, dan Miftah dar al-Sa'adah
wa Manshur Wilayah al-'Ilm wa al-Iradah.
Dalam bidang sejarah, beliau menulis Kitab Zad al-Ma'ad fi Hady Khayr al-'Ibad. Ibn
Qayyim juga menulis al-Tibb al-Nabawi, Talbis Iblis, al-Jawab al-Kafi 'an Lima
Sa'ala 'An al-Dawa' al-Shafi, dan lain-lain lagi.
Ibn Qayyim dalam penulisannya juga telah menyentuh beberapa perkara berkenaan
dengan falsafah ekonomi Islam iaitu konsep manusia Islam (homo islamicus) dan
manusia bukan ekonomi (non homo economicus), konsep keadilan dan nilai-nilai
etika dalam ekonomi, aktiviti ekonomi, kerjasama dan pembahagian buruh, pemilikan
harta kekayaan oleh individu, dan peranan kerajaan dalam ekonomi.
Dalam hal ini, Ibn Qayyim menggariskan asas kepercayaan Islam bahawa setiap
manusia bertanggungjawab membimbing diri sendiri ke arah menjadi hamba Allah
yang baik dan Allah S.W.T merupakan sumber pedoman dan petunjuk.
Dalam pengajian ekonomi, manusia digambarkan sebagai makhluk yang sifat,
gelagat, dan tindakannya mementingkan diri sendiri, tamak, haloba, dan menjadikan
keuntungan sebagai asas penting dalam semua jenis aktiviti ekonomi. Jadi, setiap
manusia bertanggungjawab terhadap perbuatannya dan Allah S.W.T menjadi
pedoman dan petunjuk ke arah jalan yang betul.
Selain itu, Ibn Qayyim menekankan bahawa hidup di dunia ini merupakan ujian dan
cubaan daripada Allah S.W.T. Ujian yang dikenakan kepada manusia itu boleh sama
ada dalam bentuk anugerah harta kekayaan ataupun diberikan kehidupan yang susah.
Anugerah kekayaan kepada seseorang tidak bermaksud Allah S.W.T sayang
kepadanya. Demikian juga ujian kemiskinan tidak bermaksud Allah S.W.T benci
kepada seseorang. Harta kekayaan yang dimiliki oleh manusia bukanlah bererti hidup
ini penuh dengan kesenangan.
Ibn Qayyim juga ada menyentuh soal keadilan yang merupakan teras semua aspek
dalam kehidupan. Menurut Ibn Qayyim, keadilan merupakan objektif dan matlamat
utama Syariah. Hal ini demikian adalah kerana Syariah itu mengandungi keadilan,
keberkatan, dan kebijaksanaan. Perkara yang bercanggah dengan keadilan akan
menukarkan keberkatan dan kebajikan kepada laknat dan kejahatan, dan daripada
kebijaksanaan kepada sesuatu yang tidak berfaedah kepada Syariah.
Sehubungan dengan itu Ibn Qayyim menjelaskan nilai-nilai etika yang baik
seharusnya diamalkan oleh orang Islam dalam kegiatan ekonomi mereka. Antara nilai
etika yang baik ialah kepatuhan kepada Allah SWT, ketaatan
kepada agama, sifat baik, jujur, dan benar. Apabila nilai etika tersebut diamalkan
dalam kehidupan seharian terutamanya dalam kegiatan ekonomi, akan menjauhkan
nilai-nilai jahat seperti pembohongan, penipuan, dan korupsi.
Selanjutnya beliau menjelaskan bahawa akibat daripada sifat semula jadi yang suka
berbohong akan menyebabkan kejayaan tidak tercapai dalam kehidupan.
Apabila keadaan ini berlaku, kehidupan perekonomian akan cacat termasuk juga
aspek-aspek lain dalam kehidupan. Dalam perkataan lain, pembohongan memberi
impak yang besar dalam kehidupan orang-orang Islam.
Memandangkan akibat yang besar daripada ketidaktaatan dan kejahatan sosial, Ibn
Qayyim ada menulis bahawa kesan-kesan dosa akan membawa kepada tidak baik dan
dikutuk. Dosa-dosa ini mencacatkan jasad dan roh manusia yang merosakan
kehidupan di dunia ini dan selepas mati.
Sifat-sifat yang negatif seperti pembohongan, penipuan, dan pengeksploitasian serta
ketidakjujuran mendorong kepada keadaan yang tidak tenteram dalam kehidupan
masyarakat. Akan berlaku huru-hara, kecurigaan, ketidakstabilan, dan kekecewaan
dalam kalangan masyarakat. Apabila semua perkara ini berlaku, kegiatan ekonomi
akan menguncup.
Sebaliknya nilai-nilai etika yang diamalkan dalam masyarakat akan menyuburkan
suasana keyakinan dan jaminan keselamatan dalam masyarakat. Pada masa yang
sama, masyarakat akan bekerjasama dalam proses pengeluaran dan kestabilan
ekonomi. Dalam perkataan lain pengeluaran barang-barang dan perkhidmatan akan
meningkat, dan masyarakat akan hidup mewah.
Selain itu, Ibn Qayyim menganjurkan campur tangan kerajaan dalam pemilikan harta
kekayaan individu jika individu berkenaan menggunakan harta kekayaan berkenaan
pada jalan yang bertentangan dengan faedah masyarakat. Dalam hubungan ini, Ibn
Qayyim telah memetik sepotong hadith Rasulullah s.a.w. mengenai seorang hamba
(harta) yang dimiliki bersama oleh
beberapa rakan kongsi (tuan) yang hendak dibebaskan oleh salah seorang daripada
tuannya, sedangkan tuan-tuan yang lain tidak bersetuju dengan pembebasan tersebut.
Dalam kes ini Rasulullah s.a.w. memutuskan harga yang adil dan rakan-rakan kongsi
yang lain diminta menerima bahagian masing-masing. Selepas itu, hamba berkenaan
telah dibebaskan.
Hadith ini menjadi asas pada Ibn Qayyim dalam menentukan peraturan bahawa
sesuatu harta yang tidak boleh dibahagikan dan dimiliki bersama boleh dijual jika
salah seorang daripada para pemiliknya berhasrat untuk
menjualnya.
Jelas, beberapa aspek dalam falsafah ekonomi Islam yang dihuraikan oleh Ibn
Qayyim tersebut merupakan antara prinsip dan teras ekonomi Islam yang
membezakannya dengan falsafah ekonomi konvensional.